Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów po raz kolejny stawia wyzwanie przed przedsiębiorstwami z branży wodociągowo-kanalizacyjnej. Nowelizacja ustawy, która weszła w życie w kwietniu 2016 r. przewiduje bowiem surowe konsekwencje dla tych podmiotów, które nie zachowają najwyższej staranności w zapewnieniu ochrony praw konsumentów, czyli najczęstszych kontrahentów tego typu przedsiębiorstw. 

17 kwietnia 2016 r. weszła w życie ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw (dalej również: nowelizacja lub ustawa).

Nowelizacja wprowadziła cały szereg zmian, które – najkrócej rzecz ujmując – mają wzmocnić pozycję Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, a docelowo – usprawnić kontrolę nad przedsiębiorcami, w szczególności w zakresie zapobiegania przypadkom naruszania interesów konsumentów.

Cytując za treścią uzasadnienia do projektu nowelizacji: „Nowe uprawnienia Prezesa UOKiK pozwolą na uszczelnienie systemu ochrony konsumentów. Proponowane zmiany w przepisach mają na celu nie tylko zwiększenie skuteczności działań Prezesa UOKiK w zakresie przeciwdziałania naruszeniom interesów konsumentów, ale również wychodzą naprzeciw postulatom zgłaszanym przez przedsiębiorców dotyczącym m.in. zwiększenia pewności prawnej”[1].

Trudno odmówić słuszności tak przyjętym założeniom. Warto jednak zastanowić się, jak w praktyce wyglądać będzie funkcjonowanie nowego systemu, w szczególności zaś, w jaki sposób rozłożą się koszty i obciążenia przyjętych rozwiązań. Doświadczenie podpowiada, że przedsiębiorcy  muszą zachować w tym przypadku szczególną czujność i dołożyć staranności,

aby nie ponieść negatywnych konsekwencji nowych środków ochrony konsumentów.                                             

Z perspektywy przedsiębiorstw z branży wod-kan, szczególny niepokój budzić może zmiana procedury kontroli postanowień wzorców umów, któremu to zagadnieniu poświęcony zostanie niniejszy artykuł. Pozostały zakres nowelizacji omówiony zostanie w drugiej części artykułu.

Temat konstruowania wzorców umów na dostarczanie wody lub odprowadzanie ścieków jest jednym z bardziej problemogennych zagadnień dla większości przedsiębiorstw wod-kan. Z pewnością, wiele przedsiębiorstw spotkało się (bezpośrednio lub na tle doświadczeń analogicznych spółek) z zarzutami stawianymi przez UOKiK, który kwestionuje sposób konstruowania umów. Wśród najczęściej pojawiających się zarzutów wymienić można chociażby niewłaściwy sposób podziału odpowiedzialności między stronami czy zasady rozliczeń. Oczywiście, część zapisów, które kwestionuje UOKiK, nazwać można „klasyką gatunku”, a ich obecność w umowach jest raczej przeoczeniem przedsiębiorstwa, niż świadomym popieraniem danego stanowiska. Jednak wymienić można też całą grupę zapisów, co do których oceny nie ma jednoznaczności w opiniach UOKiK, sądów i przedsiębiorstw. Niestety, koszty braku tej jednoznaczności niejednokrotnie ponieść może przedsiębiorstwo wod-kan, o ile nie uda mu się skutecznie obronić w tym zakresie swojego poglądu. Dotychczasowy system kontroli abstrakcyjnej zapisów wzorców umowy dawał przedsiębiorstwom narzędzia do podjęcia takiej obrony.

Przypomnijmy: dotychczas, uznanie klauzuli za niedozwoloną odbywało się w ramach postępowania prowadzonego przez Sądem Okręgowym w Warszawie - Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów [dalej również: SOKiK]. Strony występowały tu na zasadach względnej równowagi, a sprawę rozstrzygał niezależny sąd.

Obecnie, po wejściu w życie nowelizacji, organem właściwym do uznania klauzuli za niedozwoloną jest Prezes UOKiK, który swoje rozstrzygnięcie w tym zakresie wydawać będzie w formie decyzji administracyjnej. Zmiana jest więc zasadnicza, a jej konsekwencje z pewnością widoczne będą zarówno w samym przebiegu postępowania, jak i we wzajemnych relacjach i pozycjach stron postępowania. Wystarczy zwrócić uwagę, że w przypadku, gdy postępowanie o uznanie klauzuli za niedozwoloną, odbywać się będzie w ramach postępowania administracyjnego, Prezes UOKiK stanie się w sposób oczywisty organem rozstrzygającym sprawę. W praktyce, jeśli Prezes UOKiK nie będzie podzielał stanowiska przedsiębiorcy co do zgodności z prawem danego postanowienia umowy, szanse na pozytywne dla przedsiębiorcy rozstrzygnięcie są znikome. Oczywiście, przedsiębiorcy służyć będzie środek odwoławczy od decyzji Prezesa UOKiK, jednak – niezależnie od tego – relacja obu stron zmieni się w sposób diametralny, i to zdecydowanie na niekorzyść przedsiębiorcy.

Na praktyczne znaczenie wprowadzonej zmiany wpływ ma również kolejna kompetencja, przyznana Prezesowi UOKiK, mianowicie, wydając decyzję, może on również nałożyć karę finansową na przedsiębiorcę, który jego zdaniem stosuje klauzulę niedozwoloną.  Wysokość kary może wynieść do 10 % rocznego obrotu.

Co było uzasadnieniem dla wprowadzenia tak dotkliwego środka? Na gruncie dotychczasowego stanu prawnego, wielu komentatorów czy praktyków podnosiło, że brak było rzeczywistych sankcji nakładanych na przedsiębiorców stosujących klauzule niedozwolone, co z kolei przekładało się na brak motywacji do rezygnacji ze stosowania tego typu postanowień. Jakkolwiek, podjęcie przez ustawodawcę działań w kierunku urzeczywistnienia efektów kontroli budzi aprobatę, to jednak rodzi się pytanie, czy skala wprowadzonej zmiany jest adekwatna, w szczególności, gdy mamy do czynienia z dużą dozą uznaniowości Prezesa UOKiK w zakresie nakładanych kar. Biorąc pod uwagę skalę działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwa z branży wod – kan, zasądzona kwota może stanowić szczególnie dotkliwą sankcję, mając się często nijak do faktycznych środków, którymi dysponuje spółka.

Kolejna istotna zmiana w zakresie uznawania klauzul za niedozwolone, którą niesie ze sobą nowelizacja ustawy, jest stopniowe „wygaszanie” rejestru klauzul niedozwolonych, prowadzonego przez Prezesa UOKiK. Rejestr prowadzony będzie jeszcze przez 10 lat (do 2026 roku), przy czym będą do niego wpisywane tylko te klauzule, które zostały uznane za niedozwolone w wyniku postępowań sądowych, wszczętych przed kwietniem 2016 r.

Natomiast, klauzule uznane za niedozwolone w trybie znowelizowanych przepisów (czyli w formie decyzji Prezesa UOKiK), publikowane będą na stronie internetowej Urzędu.

Przedstawiciele praktyki wydają się popierać pomysł rezygnacji z dotychczasowego rejestru klauzul: biorąc pod uwagę jego rosnącą objętość (obecnie ponad 6 tysięcy klauzul), coraz trudniej było mówić o przejrzystości rejestru. Praktyczne korzystanie z tego źródła oraz kompleksowe weryfikowanie przy jego użyciu klauzul niedozwolonych było więc coraz bardziej ograniczone. Dodatkowo, w świetle wątpliwości co do tzw. rozszerzonej skuteczności wpisu do rejestru klauzul niedozwolonych, rejestr był źródłem wielu wątpliwości i problemów interpretacyjnych. 

Dlatego też, aktualnie przyjęte rozwiązanie, w którym decyzja o uznaniu klauzuli za niedozwoloną będzie skuteczna wyłącznie między danym przedsiębiorcą a wszystkimi konsumentami, którzy zawarli daną umowę, wydaje się być bardziej przejrzyste.

To tylko kilka z najistotniejszych zmian wprowadzonych do ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Oczywiście, ostatecznej weryfikacji skutków nowelizacji dokonać będziemy mogli dopiero za pewien czas, gdy można będzie ocenić stopień aktywności Prezesa UOKiK we wszczynaniu postępowań o uznanie klauzuli za niedozwoloną. Niezależnie od tego, już teraz warto zweryfikować obowiązujące umowy zawierane przez przedsiębiorstwa wod-kan z konsumentami. Z dotychczasowych doświadczeń, obserwując ostatnimi czasy spore zainteresowanie przedsiębiorstwami z tej branży, możemy bowiem założyć, że już niedługo ocenić będziemy mogli nowe rozwiązania w praktyce.

[1] Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawy – kodeks postępowania cywilnego z dnia 10 kwietnia 2015 r.